Suplement: kobiety na kujawskim tronie

W historii kujawskich księstw zdarzyły się dwa przypadki, gdy tron nie był obsadzony z powodu małoletniości następców. Wtedy ciężar odpowiedzialności musiały brać na siebie księżne-matki. Poznajmy Eufrozynę i Salomeę – kobiety, którym przypadło niełatwe zadanie rządzenia.

Regencja, czyli wykonywanie obowiązków władcy gdy ten był niedysponowany, miała miejsce na Kujawach dwukrotnie – raz w księstwie brzeskim i raz w księstwie inowrocławskim. W obu przypadkach przyczyną była małoletniość następców tronu, a zastępstwo pełniły księżne-matki. Trzeba przyznać, że władza regenta i jej kompetencje były właściwie tak samo duże jak normalnego władcy, więc zdecydowaliśmy się, aby także i regentów dołączyć do pocztu książąt kujawskich.

Pieczęć Kazimierza opolskiego - ojca Eufrozyny
(domena publiczna)

Pierwsza regencja ma miejsce w latach 1267-1275, a pełni ją księżna Eufrozyna. Warto przyjrzeć się tej ciekawej postaci bliżej. Eufrozyna przyszła na świat między 1228 a 1230 rokiem jako córka księcia opolskiego Kazimierza i księżnej Wioli (o nieustalonym do końca pochodzeniu, najczęściej mówi się o niej jako o Bułgarce lub Węgierce). Ok. 1257-59 roku nasza bohaterka bierze ślub z księciem Kujaw – Kazimierzem Konradowicem i dzieli z nim dole i niedole walk z antykujawską koalicją książąt Wielkopolski, Mazowsza i Małopolski.

Nie mniej napięta sytuacja panuje na samym dworze. Kazimierz ma już bowiem dwóch synów z poprzedniego małżeństwa – Leszka Czarnego i Ziemomysła, którzy nie zdają się pałać entuzjazmem do nowego związku ojca. Daje to o sobie znać zwłaszcza po narodzinach pierwszego dziecka Kazimierza i Eufrozyny – Władysława Łokietka w roku 1260. Leszek wsparty przez brata rozpoczyna jawny bunt. Jego przyczyną ma być rzekoma próba otrucia książąt przez macochę, co jednak wydaje się raczej propagandowym sloganem niż faktem historycznym. Dla Leszka bunt zakończył się szczęśliwie uzyskaniem własnego księstwa ze stolicą w Sieradzu.

W latach 60. na świat przychodzą kolejne dzieci Kazimierza i Eufrozyny – Kazimierz (ur. 1262/65), Siemowit (ur. 1265/68) oraz Eufemia (ur. 1265). Córka zostanie wydana za księcia włodzimiersko-halickiego Jerzego, natomiast nad synami Eufrozyna rozciągnie opiekę podczas regencji.

Rozpoczyna się ona w roku 1267, gdy umiera Kazimierz kujawski, a jego władztwo zostaje podzielone między potomków. Główna, inowrocławską część księstwa, przypadła Ziemomysłowi, natomiast dzieciom Eufrozyny przyznano ziemię łęczycką, brzeską i dobrzyńską.

Księżna cieszyła się dużym uznaniem o czym świadczy fakt, że większość dotychczasowej Brześcia Kujawskiego. Eufrozyna potrafiła także wykorzystać na swoją korzyść zawirowania, które dotknęły dzielnicę inowrocławską. Nie dość, że nie wsparła swojego pasierba Ziemomysła, to jeszcze uzyskała z czasem należącą do niego kasztelanię kruszwicką. Podczas rządów regencyjnych księżna pozostawała pod wpływem księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego, niemniej nie przeszkodziło jej to w realizacji celu jakim było przekazanie nienaruszonej dzielnicy swoim synom.

Pieczęć Bolesława Pobożnego - to on rozdawał
karty w czasie regencji Eufrozyny

administracji kujawskiego władztwa udała się z nią na dwór do

W 1275 roku pełnoletniość osiągnął Władysław Łokietek i to on był od tej pory opiekunem braci, którzy z czasem osiedli we własnych księstwach – Kazimierz w Łęczycy, a Siemowit w Dobrzyniu. Eufrozyna została wydana na księcia pomorskiego Mściwoja II, co mogło jej jak i Kujawom przynieść liczne korzyści, stało się jednak inaczej. Gdański władca znany był bowiem ze swojej skłonności do romansów (do czego wrócimy w przypadku Salomei), co przyczyniło się do rozpadu małżeństwa w roku 1288. Ostatnie lata księżna-regentka spędziła w Brześciu Kujawskim, gdzie też zmarła między 1292 a 1294 rokiem.

Pieczęć Sambora II - ojca Salomei
(domena publiczna)

Drugi przypadek regencji miał miejsce w księstwie inowrocławskim. Naszą bohaterką jest tym razem Salomea, ur. ok. 1250 r. na dworze Sambora II tczewskiego i jego żony Matyldy meklemburskiej. Książę pomorski był ważnym sojusznikiem Krzyżaków i króla czeskiego Przemysła Ottokara II. Dobre relacje dzielił także z Danią, gdyż jego córka, a siostra Salomei – Małgorzata była tam po prostu królową.

1268 roku nasza bohaterka wzięła ślub z księciem Ziemomysłem. Biorąc pod uwagę antykrzyżacką postawę miejscowych możnych, było to bardzo niefortunne. Można nawet posilić się na hipotezę, że ślub z tczewską księżniczką stał się jednym z powodów buntu, który doprowadził do wygnania księcia z Inowrocławia w roku 1271. Salomea dzieliła trudny czas wraz z mężem, aby do okrojonego księstwa powrócić w roku 1278.

Królowa duńska i siostra Salomei - Małgorzata
(domena publiczna)

Książęca para miała piątkę dzieci. Córka Eufemia zmarła w 1278 r., z kolei Fenenna (ur. 1268) stała się żoną późniejszego króla Węgier Andrzeja III. Władzę po ojcu mieli przejąć Leszek (ur. ok. 1276), Przemysł (ok. 1277-80) i Kazimierz (ok. 1280-84). Salomeą z pewnością była osobą dobrze wykształconą, która zadbała także o edukację dzieci. Wiemy, że były one litterati, czyli potrafiły czytać i pisać po łacinie; a także przejawiały zainteresowanie historią Pomorza.

Kwestia spadku po ojcu Salomei stanowiła kolejny trudny moment w życiu książęcej pary.  Od 1269 roku znajdował się w rękach wspomnianego już wcześniej Mściwoja II. W 1280 roku na spotkaniu w Rzepce nad Brdą obie strony doszły do porozumienia, w ramach którego Salomea zrzekała się spadku po Samborze II za cenę odzyskania kasztelani wyszogrodzkiej i nadania na Żuławach. Rezultat był w sumie korzystny dla strony kujawskiej, która za cenę niemożliwych do wyegzekwowania roszczeń, miała odzyskać strategiczne zakole Wisły.

Układ został jednak wypowiedziany przez Ziemowita i Salomeę, gdy Mściwoj dopuścił się kolejnego skandalu obyczajowego. Tym razem wdarł się w romans z Gertrudą… siostrą naszej bohaterki i swoją stryjeczną siostrą! To wydarzenie zdeterminowało dalsze losy książąt kujawskich, którzy będą starali się odzyskać spadek po Samborze II w kolejnych wyprawach w roku 1285 i 1295 (gwoli ścisłości uda im się to, ale będzie to zwycięstwo pyrrusowe – w 1306 Przemysł stanie się namiestnikiem Świecia, a w 1307 – Kazimierz Tczewa; chwilę później będą tam już jednak Krzyżacy).

Pomnik Mściwoja II w Oliwie - falliczne
 konotacje nieprzypadkowe ;P
wikipedia: autor Starscream

Książę Ziemomysł zmarł w końcu 1287. Swoją regencję Salomea sprawowała aż do 1294 roku, także i po tym okresie, odgrywając ważną rolę na dworze synów. Swoją władzę opierała na sprawdzonych urzędnikach, wśród których wyróżniali się Jarosław z Łojewa – wojewoda inowrocławski, sędzia Mirosław z Kobielic, kasztelan bydgoski Dominik. Wielce prawdopodobne jest, że polityką „zagraniczną” księstwa kierował w tym okresie Władysław Łokietek, czym możemy tłumaczyć węgierski kierunek ślubu jego bratanicy – Fenenny.

Księżna Salomea zmarła między 1312 a 1314 rokiem. Spoczęła w Inowrocławiu, najprawdopodobniej w kościele franciszkanów.