Fundacja Modrak

Szukaj na tym blogu

poniedziałek, 16 kwietnia 2018

Chełmce - wieś z tradycjami


Chełmce to duża wieś położona na wschód od jeziora Gopło, na jednym ze wzniesień polodowcowych Wysoczyzny Kujawskiej (118 m  n.p.m.). Podobnie jak w wypadku Chełmna czy Chełma, miejscowość swoją nazwę zawdzięcza staropolskiemu określeniu góry – „cholm”.
O dawności osadnictwa na terenie dzisiejszych Chełmc świadczą liczne pozostałości archeologiczne. Na terenie wsi odnaleziono m.in. glinianą figurkę przypominającą kształtem postać kobiety czy naszyjnik w formie 12 brakteatów (jednostronnie wybijanych monet) przedstawiających biskupa gnieźnieńskiego, połączonych łańcuszkiem. Natrafiono także na ślady czasów kultury amfor kulistych (3100–2600 p.n.e.).
Pisana historia miejscowości rozpoczyna się w XII w. Po raz pierwszy wieś zostaje wspomniana pod nazwą Cholm w słynnej bulli papieskiej z 1136 r., która wymienia posiadłości arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Umieszczenie Chełmc na tej liście dowodziło, że już w tym okresie były one rozwiniętą i znaczącą miejscowością.
Kolejne wzmianki o wsi odnajdujemy w dokumentach z XIII w. Występuje ona tutaj pod różnymi nazwami: Chelmen, Chelmiecz czy Chelmec. Wieś początkowo była własnością księcia Bolesława (zapewne księcia mazowieckiego, brata Kazimierza Kujawskiego). Następnie zostaje przekazana w ręce prywatne. Zarządzają nią przedstawiciele rodu Awdańców, a później Powałów – najpierw Olton, a później synowie Sasina, którzy sprzedają ją biskupowi włocławskiemu Michałowi (1222–1252).
Dokument z XIII wieku wymieniający wieś Chełmce



W połowie XIII w. archidiakon kruszwicki Paweł (zm. ok. 1250) nadał część wsi – dzisiejsze Chełmiczki – Kościołowi kruszwickiemu. Nadanie kanonika potwierdził brat Czesław, niemniej później zakwestionował je jego syn – Przybysław. Sprawa własności wsi ciągnęła się długo, bo jeszcze w 1268 r. protest wystosowała wdowa po Przybysławie. Powyższa transakcja sprawiła, że od XIII w. miejscowość dzieliła się na Chełmce Wielkie, będące własnością biskupa włocławskiego, oraz Chełmce Małe, należące do kapituły kruszwickiej. Te drugie znane są dzisiaj jako Chełmiczki.
Pierwsza wzmianka o miejscowej parafii pochodzi z 1257 r., gdy proboszcz Więczysław (Wenceslaus) gościł biskupa Wolimira. Początki kościoła mogą być jeszcze starsze. Świątynia była pierwotnie budowlą drewnianą o jednonawowej konstrukcji. Według źródeł informacyjnych z XV w., już w tym czasie kościół pw. św. Katarzyny był określany mianem wiekowego. Oprócz ołtarza z patronką znajdowały się w nim także ołtarze św. Rocha i św. Wawrzyńca. Przy kościele działała już szkoła parafialna.
W XVI w. miejscowość nadal pozostawała własnością biskupów włocławskich. Mieszkańcy Chełmc zajmowali się głównie uprawą zboża i wyrębem drewna. Wieś była także punktem zbiorczym, w którym magazynowano słód pozyskiwany z włości biskupich. Pewnych informacji o stosunkach gospodarczych dostarczają nam rejestry podatkowe. W 1557 r. mieszkańcy Chełmc byli zobowiązani do uiszczenia opłat od 40,5 łana ziemi, tj. 648 ha, a ludność Chełmiczek – od 10 łanów, tj. 160 ha. Poza opłatą pieniężną podatek świadczono również w naturze (czynszowe koguty) oraz posługach (np. obowiązek utrzymania przyjeżdżającego biskupa i jego dworu).
Z 1598 r. pochodzi z kolei informacja, że we wsi znajdowały się dwie karczmy. Ich istnienie należy wiązać ze strategicznym położeniem Chełmc na trakcie z Kruszwicy (siedziby kasztelanów) do Radziejowa, gdzie odbywały się z sejmiki szlacheckie.
W 1639 r. wieś liczyła 223 mieszkańców. Miejscowość, podobnie jak wiele innych na Kujawach, ucierpiała na skutek potopu szwedzkiego. Pod koniec stulecia Chełmce stały się miejscem procesu o czary, który na szczęście zakończył się uniewinnieniem oskarżonych kobiet.
W XVIII w. wieś nadal się rozwijała, wychodząc bez szwanku z niszczącej kraj wojny północnej. Jak podaje wzmianka z 1720 r., podczas misji przeprowadzanej w miejscowej parafii „słuchaczów było mnóstwo, komunikujących do tysiąca”. W tym samym czasie Chełmce miały okazję bywać „stolicą Kujaw”, gdyż kilkukrotnie przenoszono tu z Radziejowa obrady sejmiku wojewódzkiego. Zachowała się także informacja, że przy miejscowym kościele ulokowano prymitywny szpital, a raczej przytułek dla starszych i chorych. W tym samym stuleciu dochody z dziesięciny z Chełmc stanowiły element budżetu seminarium duchownego we Włocławku.
Pierwszy rozbiór Polski rozpoczął nowy rozdział w dziejach wsi, która do 1793 r. stała się miejscowością przygraniczną. W latach 1807–1815 Chełmce wchodziły w skład Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim wieś znalazła się w bezpośredniej bliskości granicy prusko-rosyjskiej. Nowa sytuacja geopolityczna wymusiła także zmiany w administracji kościelnej – w 1818 r. parafia chełmiecka przeszła z diecezji włocławskiej do gnieźnieńskiej.
Początek XIX w. niósł ze sobą wiele zmian. We wsi pojawili się pogranicznicy, a miejscowi chłopi zostali uwłaszczeni. W czerwcu 1842 r. z inicjatywy ks. Benona Pawlikowskiego rozpoczęła się z kolei budowa nowej świątyni. Istniejący do dziś murowany kościół ukończono w grudniu 1843 r. W początkach XIX w. powołano do życia najstarszą organizację na terenie wsi – tzw. spółkę łąkową (zwaną później drenarską oraz melioracyjną).
XIX-wieczny budynek kościoła w Chełmcach
XIX wiek to czas gwałtownego rozwoju wsi. W 1831 r. Chełmce zamieszkiwało 330 osób. Pod koniec stulecia (1880) wieś liczyła już 49 domów i 543 mieszkańców (475 katolików, 53 ewangelików, 15 żydów). Wydzielona z gruntów Chełmc kolonia Morgi składała się z 18 domów, zamieszkanych przez 145 mieszkańców (90 ewangelików, 52 katolików i 3 żydów). Mimo że we wsi istniała szkoła, analfabetów w Chełmcach było 164, a w kolonii 22. W sposób znaczący zmieniła się infrastruktura – wybrukowano miejscowe ulice, a w 1893 r. do wsi doprowadzono linię kolejki cukrowniczej, która istniała do lat 80. XX w.
W czasie powstania styczniowego miejscowa ludność wykazała się dużym patriotyzmem, zajmując się przerzutem ochotników i broni do Królestwa Kongresowego. 1 czerwca 1863 r. o godz. 2:00 w pobliskich Płowkach doszło do powstańczej potyczki. 40-osobowy oddział Władysława Raczkowskiego rozbił Rosjan strzegących dostępu do granicy. Pokonani uciekli do Chełmc, gdzie zostali zakwaterowani na mocy porozumienia zaborców (tzw. konwencja Alvenslebena).
Kółko Rolnicze w Chełmcach, lata 90. XIX w.
Życie społeczne wsi dzięki licznym organizacjom było dość prężne. Wyróżniało się zwłaszcza Kółko Rolnicze, powołane do życia już w 1868 r. przez Alfonsa Moszczeńskiego (pełniącego funkcję prezesa do 1890 r.). Organizacją skupiającą miejscowych rzemieślników i przedsiębiorców było z kolei Towarzystwo Przemysłowe. Inicjatorem wielu istotnych inicjatyw stał się ks. Kasper Kaczmarek (1887–1900). Proboszcz był jednym z twórców Banku Ludowego w Kruszwicy, który posiadał swój oddział także w Chełmcach. Pod jego opieką działało również Towarzystwo Śpiewu Kościelnego, utworzone w 1895 r. Inną organizacją, która powstała w Chełmcach, była straż pożarna, powołana do życia w 1915 r.
Pomnik poległych powstańców na cmentarzu w Chełmcach
Wielu mieszkańców Chełmc wzięło udział w walkach na frontach I wojny światowej. 3 stycznia 1919 r. miejscowi powstańcy samodzielnie wyzwolili wieś, rozbrajając posterunek graniczny. Liczna grupa powstańców brała później udział w wyzwalaniu kolejnych terenów. W walkach na froncie północnym polegli Jan Gralak i Jan Kujawa, których pochowano na tutejszym cmentarzu.
W okresie międzywojennym Chełmce stały się siedzibą władz gminnych. Liczba ludności wynosiła ok. 550 osób. Odzyskanie niepodległości umożliwiło powołanie kolejnych organizacji: Kółka Włościańskiego, Towarzystwa Powstańców i Wojaków, Stowarzyszenia Młodych Polek oraz Stowarzyszenia Młodzieży Katolickiej. Największe gospodarstwo miał Walenty Mielcarek (50 ha). Usługami parali się: akuszerka Bolałkowska, krawcy E. Błaszak i J. Schneider, młynarze Kaczmarski (młyn motorowy) i Stanisław Markiewicz, J. Olkiewicz (od 1929) prowadził zakład mleczarski, kowalem był W. Walczykiewicz, kołodziejem K. Andryszak, murarzami Olejnik i Ziółkowski, rzeźnikiem M. Skaza, stolarzem P. Abramowski, szewcem A. Reimer. Były także restauracje M. Kotasa i A. Moerike, sklepy kolonialne A. Borys i Z. Sulskiej, sklep spółki z o.o. Piast oraz sklep z towarami różnymi A. Karczewskiego, ponadto piekarnia J. Kotasa oraz bank i kasa pożyczkowo-oszczędnościowa. W 1933 r. miejscowość uzyskała połączenie kolejowe na linii Wybrzeże–Śląsk, którego pamiątką jest wybudowany we wsi dworzec. W okresie międzywojennym działała również szkoła gospodarstwa wiejskiego.
II wojna światowa była bardzo trudnym i tragicznym okresem dla mieszkańców Chełmc. Wielu z nich poniosło śmierć z rąk okupanta. Zamknięto miejscowy kościół, a przydrożne figury świętych zostały uszkodzone i rozebrane. Niektóre polskie rodziny były wysiedlane. Mimo to mieszkańcy Chełmc działali aktywnie w szeregach struktur konspiracyjnych (organizacja Muszkieterzy, Armia Krajowa), brali także udział w walkach na froncie ogólnopolskim i  europejskim (powstanie warszawskie, Monte Cassino, operacja berlińska).
Po wojnie wieś była siedzibą władz gminy do 1954 r., gdy na skutek reformy administracyjnej utworzono tu gromadę. Gminę Chełmce reaktywowano w latach 1973–1976, po czym została włączona w granice gminy Kruszwica. We wsi utworzono spółdzielnię rolniczą. W latach 1949–1951 postawiono nowy budynek szkoły podstawowej. Przez trzy lata działała tu także szkoła przysposobienia rolniczego. Kolejnymi inwestycjami było uruchomienie ośrodka zdrowia, filii biblioteki gminnej oraz poczty. Chełmce posiadały izbę porodową, działała także ochronka dla dzieci. Wśród nowych organizacji warto wymienić Ligę Kobiet, Koło Gospodyń Wiejskich oraz Ludowy Zespół Sportowy.
Budynek dawnej szkoły podstawowej
Obecnie Chełmce tworzą sołectwo wspólnie z miejscowością Morgi (dawne Chełmce–Kolonia) i zamieszkuje je ponad 500 osób. Mieszkańcy wsi zajmują się przede wszystkim rolnictwem, ale coraz większą rolę odgrywają także usługi. Do dziś Chełmce charakteryzują się średniowiecznym układem ulic oraz liczną zabudową z przełomu XIX i XX w. Najcenniejszym zabytkiem wsi jest kościół św. Katarzyny z 1843 r. Na miejscowym cmentarzu można odnaleźć wiele ponadstuletnich nagrobków oraz pomnik poświęcony powstańcom wielkopolskim. Warto także zwrócić uwagę na przydrożne figury Chrystusa i Matki Boskiej. Wieś pojawiła się jako jedno z miejsc akcji głośnej powieści „Dygot” Jakuba Małeckiego z 2015 r.
Co roku 15 sierpnia w Chełmcach odbywa się duża impreza plenerowa pod nazwą „Imieniny Marii”. Wielką gratką dla mieszkańców jest wówczas koncert znanego wykonawcy lub zespołu. Chełmce gościły już Krzysztofa Krawczyka czy Zbigniewa Wodeckiego (zm. 2017). Występują również artyści i zespoły lokalne, gwarantując udaną zabawę.
Osoby związane z Chełmcami:
Edmund Bartkowski (1894–1939) – urodzony w Chełmcach dowódca powstania wielkopolskiego w Nakle nad Notecią, uczestnik wojny bolszewickiej, poległy w czasie kampanii wrześniowej pod Kowlem.
mjr Kazimierz Burzyński (1897–1944) – urodzony w Chełmcach pilot wojskowy i cywilny, jako pierwszy Polak przekroczył granicę miliona wylatanych kilometrów. Uczestnik walk niepodległościowych,  za które otrzymał Order Virtuti Militari. Zginął w katastrofie lotniczej nad Montrealem. Pochowany na cmentarzu w Chełmcach.
kpt. Wiktor Karczewski (1895–1923) – urodzony w Chełmcach lotnik-obserwator, uczestnik walk niepodległościowych, odznaczony Orderem Virtuti Militari za bohaterstwo w wojnie bolszewickiej. Zginął w katastrofie lotniczej nad Zatoką Pucką. Pochowany na cmentarzu w Chełmcach.
por. Marian Kępski (1912–1940) – urodzony w Chełmcach, nauczyciel w miejscowej szkole, uczestnik kampanii wrześniowej, więzień Kozielska, zamordowany w Katyniu. Przy wspomnianej szkole znajduje się upamiętniający go dąb.
ks. Antoni Ludwiczak (1878–1942) – ostatni przedwojenny proboszcz Chełmc, działacz społeczny, poseł na sejm, przewodniczący Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego. Założyciel pierwszego w Polsce uniwersytetu ludowego w Dalkach koło Gniezna. W 1939 r. aresztowany przez gestapo, więziony w obozach koncentracyjnych w Stutthoffie, Sachsenhausen i Dachau. Zginął w komorze gazowej w Hartheim.
Jerzy Wojciech Szulczewski (1879–1969) – nauczyciel, powstaniec wielkopolski, przyrodnik i etnograf. Chełmce były rodzinną miejscowością jego matki, co sprawiło, że w publikacjach etnograficznych można odnaleźć wiele miejscowych podań i zwyczajów.